Aşiretlerin siyasallaşma süreçlerinin ilki, Yavuz Sultan Selim’in Ridaniye seferi öncesi İdris-i Bitlis’i ile yaptığı anlaşmadır. Bu anlaşmadan sonra 'Mirlik' adı altında aşiretler yaklaşık 400 yıl boyunca kendi bölgelerinde özerk bir yapı konumunda yer almışlardır.
İkinci süreç ise Osmanlı padişahı Abdülhamid Han’ın çalışmalarına 1890 yılında başlayıp, 1891 yılında aşiretlerden fiilen kurmuş olduğu Osmanlı birlikleridir.
Hamidiye Alayları'nın kurulması ile şunlar amaçlanmıştır: Askeri disiplin içine alınan aşiretlerden Doğu Anadolu için kolluk kuvveti olarak faydalanmak, düzenli süvari birlikleri oluşturarak, olası bir Rus işgaline karşı elde hazır kuvvet oluşturmak, dış tahriklere kapılan ve isyana kalkışacakları açık olan unsurları yola getirme, aşiretleri iskan ettirmek ve bunları medenileştirmek, onları disiplin altına alarak eğitmek, aşiret kavgalarına son vererek bu yöndeki bütün potansiyeli devlet lehine kullanmak, bu vesile ile yol, köprü, okul binaları vs. yaparak Doğu Anadolu'nun imarına çalışmak.
Alayların subayları ise İstanbul'da askeri eğitim görmüş aşiret çocuklarından oluşacaktı. Bu ihtiyacı karşılamak için İstanbul'da Aşiret Mektebi adıyla askeri okullar kuruldu. Bu subaylar gösterdikleri başarılar ile üst mertebelere çıkabileceklerdi.
Doğu'da meydana gelen Ermeni isyanlarında önemli faydaları görülmüştür.
Üçüncü aşama ise Kurtuluş Savaşı sırasında Gazi Mustafa Kemal Atatürk‘ün fitilini ateşlediği Milli Mücadele sürecine birçok aşiret destek vermiştir. Özellikle Hacı Bedir Ağa bu dönem öne çıkan önemli bir isimdir. Adıyaman ve Kâhta, Millî Mücadele yıllarında fiilen işgale uğramamıştır. Buna rağmen burada yerleşik olan Hacı Bedir Ağa, aşireti ve yöre halkı işgale uğramış komşu vilayetlere büyük destek vermiştir.
Daha milletvekili seçilmeden önce Millî Mücadele ve Mustafa Kemal Paşa safında yer alan Hacı Bedir Ağa milletvekili seçildikten sonra da adamlarıyla birlikte Güney Cephesi’nde Antep ve Urfa savunmalarına bilfiil katılmıştır. Hacı Bedir Ağa, buralarda önemli yararlıklar göstermiştir. Bu mücadeleler sırasında yaralanmış olan Hacı Bedir Ağa’ya istiklal madalyası verilmesi için Gaziantep milletvekili, eski Maraş ve Antep havalisi umum Kuvayı Millîye Kumandanı Kılıç Ali Bey, Meclis Başkanlığı’na teklif vermiştir.
Yine benimde mensubu olduğum Rutan aşireti de Kurtuluş Savaşı'nda Hacı Necim Ağa'nın liderliğinde Gazi Mustafa Kemal Atatürk‘ün yanında yer alarak Milli Mücadele'ye önemli katkıları olmuştur. Dönemin İngiliz ajanı Binbaşı Noel’in 1918’de Mardin’e gelip aşiretlerden destek alma çabası sonuçsuz kalmıştır. Noel’in önce Mardin’de daha sonra Derik’e gidip Rutan aşireti Lideri Hacı Necim Ağa’yla görüşüp, yanlarında olma teklifine Rutan aşireti ağası Hacı Necim, şiddetle karşı çıkıp bu teklifi kabul etmemiştir. Noel’in ilişkide olduğu farklı gruplardan bulduğu destekle Mardin’i işgal girişimi Necim Ağa'nın çocukları Salih ve Abdi ile 500 asker tarafından engellenmiştir. İsyan bastırılmış ve isyancılar Suriye ‘ye kaçmış. Necmi Ağa'nın çocuklarına gösterdikleri kahramanlıktan dolayı İstiklal madalyası verilmiştir.Şanlı tarihimizin oluşmasında katkısı olan birçok aşiret bulunmaktadır.
Çok partili hayata geçişle beraber siyasal hayatında en kapsamlı ve günümüze kadar gelen çok partili siyasal yaşama geçiş 1946 yılında olmuştur. Çok partili siyasal hayata geçmeden önce, aşiretlerin siyasal arena da bir etkinlikleri yoktu ve zaten bölge mebusları merkezden atama yoluyla bırakılırdı. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da feodal ve yarı feodal güç ilişkileri üzerine kurulu konfederasyon şeklinde yapılanan aşiretler çok partili yaşamla birlikte farklı kulvarlarda siyasal yaşama dâhil olmuşlardır.Bu süreçte siyasi partiler aşiret liderlerinin gücünden faydalanmışlardır.
1984 yılında PKK’nın Eruh ve Şemdinli baskınından sonra bölge de Hamidiye alaylarının benzer bir model olan koruculuk sistemi kurulmuştur. Birçok aşiret koruculuk sistemi içerisinde yer alarak devletin yanında bölgelerini korumaya çalışmışlardır. Bu konuda ön plana çıkan aşiretlerden Jirki aşiretinin önde gelen isimlerinden biri olan Tahir Adıyaman‘a PKK tarafından yapılan saldırı sonucu aşiretin kanaat önderlerinden Cemil Öter Ağa yaptığı açıklamada, bölgedeki liderlere yapılan saldırıları kabul etmeyeceklerini belirtmiştir. PKK başta olmak üzere birçok güç aşiret yapılanmasına karşı sürekli saldırı içerisinde olmasına rağmen aşiretler köklerini bin yıllık geçmişlerinden ve birlik,beraberliklerinden aldıkları için dimdik ayaktalar.
2023 seçimlerine doğru giderken aşiretlerin önemi ve değeri ortadır. Bu konuda siyasi partilerin bölgenin önde gelen isimleriyle temaslarda bulunup, onları saflarına katmak için büyük bir mücadele içinde olduğunu görmekteyiz. Yakın zamanda İYİ Parti Genel Başkanı Meral Akşener’in Şanlıurfa‘da Bucak aşiretinden Sedat Edip Bucak’ı ziyaret etmesi, yine Ertoşi aşiretinin önde gelen ismi İskender Ertoşi’ye CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu’nun rozet takmasını bu minvalde okuyabiliriz. Kadim Aşiretler 2023 seçimlerinde gerek Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi başta olmak üzere büyükşehirlerde de kilit rol oynayacaktır.
Köşe Yazarı: Delil Ateş
